Εκδόθηκαν οι πρώτες δώδεκα ραψωδίες της Ιλιάδας μεταφρασμένες από τον εξαίρετο φιλόλογο και ομηριστή
Το 1488 εκδόθηκε στη Φλωρεντία από τον Δημήτριο Χαλκοκονδύλη για πρώτη φορά στα νεότερα χρόνια η ομηρική Ιλιάδα. Μισή και πλέον χιλιετηρίδα μετά την editio princeps, το έπος για τη μήνιν του Αχιλλέα και τον πόλεμο των Αχαιών με τους Τρώες έχει μεταφραστεί περισσότερες από 600 φορές και σε όλες σχεδόν τις γλώσσες του κόσμου: από την αγγλική και την αζερική μέχρι την ταμιλική, την τατζικική, την ουρντού ή τη φινλανδική. Σε πολλές χώρες η Ιλιάδα έχει μάλιστα μεταφραστεί στην πάροδο του χρόνου και πολύ συχνότερα από μία φορά. Αυτές οι πολλαπλές μεταφράσεις σε μία γλώσσα δεν οφείλονται μόνον στην ανεπάρκεια των προγενέστερων αποδόσεων. Συχνά οι παλαιότερες μεταφράσεις κάθε άλλο παρά υστερούν έναντι πολλών μεταγενεστέρων, τόσο ως προς την ποιητικότητα όσο και ως προς την πιστότητα και την ακρίβεια. Το χαρακτηριστικότερο, ίσως, παράδειγμα είναι του Γερμανού μεταφραστή, ποιητή και λόγιου Johann Heinrich Voss (1751-1826). Με τη μετάφραση της Ιλιάδας (1793), όπως και της
Οδύσσειας (1781), ο Voss ουσιαστικά έπλασε ένα ιδίωμα που παραμένει σε μεγάλο βαθμό αξεπέραστο μέχρι σήμερα. Οχι μόνον επειδή το ιδίωμα αυτό έγινε στο μεταξύ τόσο οικείο στους συμπατριώτες του, ώστε κανείς (εκτός από τους ειδικούς) να μην αναγνωρίζει πλέον ότι πρόκειται για μια τεχνητή γλώσσα, αλλά και επειδή έχει σχεδόν ταυτιστεί με τον Ομηρο, παραμένοντας μέχρι
σήμερα το σημείο αναφοράς για όλες τις μεταγενέστερες γερμανικές μεταφράσεις της Ιλιάδας και της Οδύσσειας.
Καζαντζάκης – Κακριδής
Και στη χώρα μας η Ιλιάδα μεταφράστηκε, φυσικά, πολλές φορές. Αν και εδώ δεν υπήρξε κάτι αντίστοιχο με την περίπτωση του Voss στη Γερμανία, η γλώσσα μας ευτύχησε, χάρη στη σύμπραξη ενός μεγάλου ποιητή, του Ν. Καζαντζάκη, και ενός μεγάλου ομηριστή, του Ι.Θ. Κακριδή, να αποκτήσει μια μετάφραση της Ιλιάδας (όπως και της Οδύσσειας), η οποία τόσο ως προς την ποιητικότητα όσο και ως προς την ακρίβειά της ήταν το λιγότερο εφάμιλλη των καλύτερων ξένων μεταφράσεων. Το ότι όμως παρ’ όλα αυτά είχαμε ανάγκη για μια νέα μετάφραση του Ομήρου το έδειξε η απόδοση της Οδύσσειας από τον Δ. Μαρωνίτη. Ολοι όσοι ενθουσιαστήκαμε με αυτήν τρέφαμε υπόρρητα ή εκφράζαμε ρητά την ελπίδα να ακολουθήσει και η Ιλιάδα, γνωρίζοντας φυσικά ότι έτσι απλώς ενισχύαμε την εσωτερική ανάγκη του Μαρωνίτη να αποτολμήσει και αυτό το εγχείρημα, αλλά και ότι ήταν ο μόνος που εκ φύσεως και παιδείας θα μπορούσε να το κάνει. Το πόσο αποθαρρυντικά δύσκολο ήταν κάτι τέτοιο το ξέραμε όλοι εμείς, όπως, άλλωστε, μπορεί να το κατανοήσει και ο καθένας, χωρίς να είναι ειδικός, αν αναλογιστεί το μέγεθος των προηγούμενων άξιων μεταφραστών του Ομήρου: το βάρος που μοιράστηκαν ο Καζαντζάκης και ο Κακριδής, ο Μαρωνίτης έπρεπε να το επωμιστεί μόνος του.
Δυσκολότερη της Οδύσσειας
Το άντεξε; Αυτό είναι το πρώτο που αναρωτιέται όποιος κρατά στα χέρια του την πρόσφατα τυπωμένη μετάφραση των πρώτων δώδεκα ιλιαδικών ραψωδιών. Η απάντηση στο εν λόγω ερώτημα απαντά ταυτόχρονα και στο ζήτημα που άφησα ανοιχτό προηγουμένως: γιατί, όταν έχουμε μια νεοελληνική Ιλιάδα όπως αυτή των Καζαντζάκη-Κακριδή, χρειαζόμαστε μια νέα μετάφρασή της;
Διότι, μπορεί να απαντήσει κανείς, αυτό το κυριολεκτικά «θεμελιώδες» για τη δυτική λογοτεχνία και τον δυτικό πολιτισμό έργο αξιώνει, και δικαίως, την εκ νέου ανάγνωσή του από κάθε καινούργια εποχή. Και η εποχή μας, μισό και πλέον αιώνα μετά την Ιλιάδα των Καζαντζάκη-Κακριδή, είναι πολύ διαφορετική από τη δική τους: οι διαμάχες για το γλωσσικό, ο απόηχος των οποίων είναι πολύ αισθητός υπονομεύοντάς την – στη μετάφρασή τους, ανήκουν για μας στο παρελθόν.
Το ίδιο συμβαίνει και με την «ποιητικότητα» της Ιλιάδας τους, η οποία έχει τις ρίζες της στον 19ο αιώνα. Η μετάφραση του Μαρωνίτη, αντίθετα, ανήκει στην εποχή μας, χωρίς όμως παραχωρήσεις στο επιφανειακό και ευμετάβλητο Zeitgeist και στην εύκολη «επικαιροποίηση», όπως συμβαίνει με πολλές σύγχρονες ξένες μεταφράσεις. Η Ιλιάδα του διαθέτει ένα λεξιλόγιο, μια ποιητικότητα και μια ρυθμικότητα που προέρχεται από τους κλασικούς της μεταπαλαμικής και μεταπολεμικής λογοτεχνίας μας: από τον Σεφέρη, τον Ελύτη και τον Ρίτσο μέχρι τον Αναγνωστάκη, τον Σινόπουλο και τον Σαχτούρη, αλλά και τον Καβάφη, στους οποίους αφιέρωσε μεγάλο μέρος της ερευνητικής του δραστηριότητας και από τους οποίους επηρεάστηκε και η καθόλου ευκαταφρόνητη πρωτογενής λογοτεχνική παραγωγή του, στην οποία πρέπει πλέον να ενταχθούν και οι μεταφράσεις των ομηρικών επών.
Ομως δεν είναι μόνον η ποιητικότητα και η λογοτεχνικότητα. «Ενα αρχαιοελληνικό ποίημα», γράφει ο Wilamowitz, «μόνον ένας φιλόλογος μπορεί να το μεταφράσει. Καλοπροαίρετοι ερασιτέχνες το προσπαθούν ξανά και ξανά, αλλά από ανεπαρκή γλωσσομάθεια μόνο κάτι ανεπαρκές μπορεί να προκύψει». Και ο Μαρωνίτης είναι και ένας δεινός φιλόλογος, και μάλιστα ομηριστής. Το έχει αποδείξει με το μέχρι τώρα ειδικό έργο του και το αποδεικνύει ακόμη μια φορά με αυτή την εξαίρετη -με ελλαδικά και εξωελλαδικά μέτρα- μετάφραση της Ιλιάδας, μια μετάφραση, πρέπει να σημειώσω κλείνοντας, που έχει να αντιμετωπίσει πολύ μεγαλύτερες δυσκολίες από αυτήν της Οδύσσειας. Το μεταγενέστερο, ωριμότερο, «θηλυκότερο», αλλά και επιγονικό έπος, με τον ευκίνητο, πολύτροπο, πολύμορφο, πολυδιάστατο και πολύσημο ήρωά του, βρίσκεται πολύ πιο κοντά στη μετανεωτερική και μεταηρωική εποχή μας. Η Ιλιάδα, αντίθετα, είναι αρχαϊκότερη, τραχύτερη, βαναυσότερη, «αρρενωπότερη», μονοσήμαντη, αλλά και αμεσότερη, νεανικότερη, υψηλότερη, γνησιότερη, καθαρότερη και πιο «έντιμη», και γι’ αυτό, όσο και αν κάτι τέτοιο ακούγεται παράδοξο, απείρως πιο δύσκολη στην απόδοσή της για μια εποχή, η οποία είναι ή θέλει να είναι υπερεπιτηδευμένη, λεπταίσθητη, λεπτολόγος, πολυσήμαντη και ψυχικά «βαθιά».
Ενώ η Οδύσσεια αφήνει τον μεταφραστή να επιλέξει, η Ιλιάδα τον αναγκάζει να υπακούσει, και μόνο ένας κλασικός φιλόλογος και μεταφραστής στην πλήρη ωριμότητά του, όπως ο Μαρωνίτης, θα μπορούσε να διαισθανθεί και να αποδώσει προσφυώς αυτή την κρίσιμη διαφορά μεταξύ του όψιμου και του «άγουρου» έπους. Σε αυτό το μείγμα πολύπειρης και πολύμοχθης ωριμότητας από τη μια και «παρθενικού βλέμματος» από την άλλη κρύβεται ίσως και το μυστικό και το μυστήριο της γνήσιας μεταφραστικής δραστηριότητας, που δυστυχώς δεν μπορεί να τη διδάξει κανείς, αλλά μόνο να δείξει το ευτυχισμένο αποτέλεσμά της, όπως αυτήν εδώ την Ιλιάδα του Μαρωνίτη.
Έχετε υπόψη τη μετάφραση της Ιλιάδας από τους Κόραβο Ι. και Δρόσου Χ. (εκδόσεις Σοκόλη); Tη βρήκα πιο εύληπτη και ποιητική από εκείνη του κ. Μαρωνίτη. Είναι κρίμα που δεν έχει γίνει περισσότερο γνωστή – ίσως επειδή οι μεταφραστές είναι απλοί καθηγητές μέσης εκπαίδευσης – είναι όμως από την πόλη μας και θα έπρεπε να γίνει το έργο τους περισσότερο γνωστό στους συμπολίτες μας.
Ομολογώ ότι δεν την έχω υπόψη μου. Ευχαριστώ για την υπόδειξη – θα την αναζητήσω
(ξανα)Μεταφράστηκε ο Όμηρος. Και λοιπόν;;;
Αν η έγνοια του Ομήρου είναι οι μεταφράσεις των έργων του (Ιλιάδας και Οδύσσειας), δεν πρέπει να έχει παράπονο. Αρίθμητες οι μεταφράσεις.
Νέα μετάφραση του Ομήρου, από έγκριτο φιλόλογο και σημαντικό στοχαστή.
Αξιολογότατη. Ολοκληρωμένη πλέον παρουσιάστηκε πρόσφατα, όπως της άξιζε.
Μέχρι να κάνει φυσικά την εμφάνισή της (η) επόμενη μετάφραση.
Μεταφράσεις…συγχρονισμένες. Πόσο όμως βοηθούν στην ΑΝΑΓΝΩΣΗ
του ιδιοφυούς Δημιουργού;
Δεσμώτης, αντίθετα, ο Όμηρος,των ιερατείων των μεγαλοφιλολόγων,
υποχρεώνεται να ανακυκλώνει εν αγνοία του και παρά την θέλησή του, ΚΑΘΕ ΦΟΡΑ, τα…. ηθικοπλαστικά θεμελιώδη, στην βάση μιας άθλιας ΠΡΟΣΩΠΟΛΑΤΡΕΙΑΣ:
Ο Οδυσσέας φιλόπατρις, ο Οδυσσέας φιλέταιρος, ο Οδυσσέας επιστρέφων,
ο Οδυσσέας αναμενόμενος,ο Οδυσσέας πάσχων,ο Οδυσσέας μαινόμενος, ο Οδυσσέας τιμωρός-εκδικητής…. και βέβαια ο Οδυσσέας, αφετηρία ενός κυκεώνα συμβολισμών και απίθανων…. αποσυμβολισμών.
Ο μονοθεματικός άξονας, καλά κρατεί. Ολόκληρη η Οδύσσεια δέσμια ενός βάναυσου Οδυσσεοκεντρισμού. Ιδιαίτερα βολικού όμως και εξόχως παραγωγικού.
Οι ΚΑΛΟΙ από την μια, οι ΚΑΚΟΙ από την άλλη. ΑΡΧΕΤΥΠΟ. Μεγάλο και σίγουρο.
Άμεσα αφομοιώσιμο και προσοδοφόρο. Η ηθική των Ανήθικων και η ανηθικότητα των Ηθικών σε πλήρη ταύτιση: Ο Οδυσσέας φεύγει ΗΓΕΤΗΣ και επιστρέφει ΚΡΥΠΤΟΜΕΝΟ ανθρωπάκι, υπό την προστασία των Θεών. Επιλέγεις: Είτε τον κατ’ αφήγηση ευτυχή ΝΟΣΤΟ, είτε το ΚΟΛΑΣΤΗΡΙΟ Ιθάκη. Οι Μνηστήρες αληταριό! Οι Ιθακήσιοι πολίτες δειλοί! Οι Σύντροφοι ανόητοι! Οι υπηρέτες προδότες!
Έτσι, ΝΑΙ! Έχει “ψωμί” η υπόθεση Όμηρος.
Νέα μετάφραση του Ομήρου! Αξιολογότατη! Και λοιπόν;
Θα μας βοηθήσει τουλάχιστον, η φρέσκια μετάφραση, να απαντήσουμε σε
μερικά απλά ερωτήματα, όπως λ.χ.
“Πού και Πότε υπέφερε ο …πολύπαθος Οδυσσέας”(ο Όμηρος τουλάχιστον
δεν μας το ξεκαθαρίζει).
“η ΜΟΙΧΕΙΑ Άρη-Αφροδίτης είναι ένα χυδαίο εμβόλιμο τραγούδι ενός…
ΑΝΑΙΔΟΥΣ καλλιτέχνη (Δημόδοκου) ή μήπως κάτι πολύ-πολύ σημαντικότερο”;
” Γιατί το προηγμένο τεχνολογικά και κοινωνικά νησί των Φαιάκων,
απειλείται, δίκην ΑΤΛΑΝΤΙΔΑΣ, με αφανισμό”;
“Θα δεχτούμε ότι ο Λογοτεχνικός ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ του Οδυσσέα, ΟΠΩΣ τον
επινοεί και αριστουργηματικά φιλοτεχνεί ο Δημιουργός του, είναι ένα
ΑΠΛΟ ΕΡΓΑΛΕΙΟ στην υπηρεσία της ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ του Έργου του”;
” Ο θάνατος του Ελπήνορα, ατύχημα ή αυτοκτονία; Με δεδομένο ότι
είναι ο μοναδικός, έτσι τον θέλει ο Όμηρος, μοναχικός θάνατος σε
χώρο και χρόνο ….ειρηνικό” κ.α
Συμπερασματικά: Θα αφήσουμε να ακουστεί η αληθινή φωνή του ΛΟΓΟΤΕΧΝΗ
(σύμφωνα με τον Αριστοτέλη) Ομήρου ή θα την καλύπτουμε (για να μην πω κακοποιούμε) με τον ένα ή τον άλλο τρόπο.(όπως θα έλεγε και ο Καβάφης
με “ψ ι λ ο ύ ς λόγους”)
Ευχαριστώ
Χρυσόστομος Τσιρίδης , φιλόλογος
Οι μεταφράσεις (του Μαρωνίτη ή οποιουδήποτε άλλου) δεν εμποδίζουν ασφαλώς την ερμηνεία του Ομήρου – για την οποία ο συνάδελφος έχει πολύ συγκεκριμένες απόψεις, αν κρίνει κανείς από τα “απλά ερωτήματα” που θέτει. Θα βοηθούσε τον διάλογο αν τις διατύπωνε ρητά.
Για τις μεταφράσεις: Σεβαστός ο μόχθος του κάθε μεταφραστή (πρέπει και να αναγνωρίζεται και να αμείβεται πλουσιοπάροχα), αλλά η μετάφραση δεν παύει να είναι ένα εξωκειμενικό στοιχείο, ως (ΠΡΩΤΙΣΤΩΣ)χρηστική
γλωσσική μεταγραφή.
κ. Ρεγκάκο, επιτρέψτε μου όμως ένα ακόμη σημείωμα, σχετικό με το προηγούμενο.
Εννοώ ότι ίσως την επικαιροποίηση θα πρέπει να την αναζητήσουμε αλλού.
Το κείμενο που ακολουθεί δείχνει ( μέσω του επίκαιρου Μνημονίου και Ασφαλιστικού) έναν Όμηρο καθημερινό, ανθρώπινο.Μακάρι να βοηθούσε και στο…ξανακοίταγμα της Ιλιάδας και της Οδύσσειας.
ΟΜΗΡΟΣ : ο ποιητής της διπλανής πόρτας
Σημειώνει κάπου ο Στήβεν Ράνσιμαν: Η μοίρα των φτωχών και των αδύναμων ήταν πάντα η ίδια. Εννοώντας μ’ αυτό ότι δυνατότητα να διαφοροποιούν την ζωή τους είχαν, σ’ όλες τις εποχές, μόνο οι έχοντες και κατέχοντες. Που σημαίνει ότι ο φτωχός του 2010 π.Χ, ελάχιστα διαφέρει από τον φτωχό του 2010 μ.Χ.
Φτωχός ήταν και ο Όμηρος. Με δυσκολία εξασφάλιζε ένα κομμάτι ψωμί (άπορος εών του βίου και μόλις την τροφήν έχων). Ασκούσε βέβαια το επάγγελμα του αοιδού- ραψωδού, αλλά αυτό φαίνεται ότι δεν ήταν αρκετό.
Στην Κύμη της Μ. Ασίας, όπου βρέθηκε κάποια φορά, πρότεινε, μέσα από τις «λέσχες γερόντων» που υπήρχαν εκεί, να του προσφέρει η Πολιτεία δωρεάν τροφή και στέγη (δημοσίη τρέφειν) και ο Όμηρος υποσχέθηκε να κάνει την Κύμη «επικλεεστάτην» (ένδοξη και διάσημη).
Τελικά, οι Κυμαίοι απέρριψαν την πρότασή του. Όπως έλεγαν, εάν αρχίσουμε να τρέφουμε δωρεάν τον κάθε… κουτσό και στραβό, θα μαζευτεί στην Κύμη «πολύς και αχρείος όμιλος». Την “ρατσιστική” στενοκεφαλιά τους βέβαια οι Κυμαίοι θα την καταλάβουν αργότερα, όταν θα θελήσουν να πολιτογραφήσουν τον Όμηρο συμπατριώτη τους. Στο θέμα μας όμως:
Το πρώτο, λοιπόν, δεδομένο για την κοινωνική Πρόνοια την εποχή του Ομήρου:
Στις ιωνικές πόλεις υπήρχαν «λέσχες γερόντων» και δυνατότητα δωρεάν δημόσιας σίτισης και στέγασης.
Ασφαλιστικό: Όμηρος και Μέντορας: Μερικά χρόνια πριν, στην Ιθάκη, ο Όμηρος (Μελησιγένης το καθαυτό όνομά του), πάσχει από ασθένεια των ματιών (νοσεί τους οφθαλμούς). Αναλαμβάνει τότε να τον φροντίσει, οικειοθελώς για μακρό χρονικό διάστημα, κάποιος απλός πολίτης της Ιθάκης, ονόματι Μέντωρ (όστις ενοσήλευσεν αυτόν εκτενέως). Τελικά, ο ποιητής
δεν θα αποφύγει (κατά μία εκδοχή) την τύφλωση.
Όμως ο Όμηρος, ήταν και μεγάλη καρδιά. Δεν θα ξεχάσει τον ευεργέτη του. Από ευγνωμοσύνη συμπεριέλαβε (ενάρμοσε) το όνομά του στα αθάνατα έπη του, χαρίζοντάς του αιώνια δόξα (απέδωκεν αυτώ χάριν ην είχεν…). Το όνομα λ.χ του Μέντορα, θα μείνει στην παγκόσμια συνείδηση ως παροιμιακό συνώνυμο του ανιδιοτελούς προστάτη, συμβουλάτορα και καθοδηγητή
Τα ασφαλιστικά δεδομένα που προκύπτουν απ’ αυτήν την ενότητα και από μια περιήγηση στα Ομηρικά Έπη είναι:
– Προσφορά –βοήθεια σε εθελοντική βάση
– η φιλοξενία (πολιτιστικός αλτρουϊσμός),
– επαιτεία –ελεημοσύνη (ανθρωπισμός), και κυρίως
– φροντίδα των ηλικιωμένων και αδύναμων στα πλαίσια των οικογενειακών – συγγενικών δεσμών και παραδόσεων.
Ασφαλιστικό : Όμηρος, Μέντορας και …..Αλέξανδρος
Πώς εμπλέκεται στο …Ομηρικό Ασφαλιστικό ο Αλέξανδρος; Μιλώντας για Όμηρο, δεν μπορείς να μένεις μόνο σε οικονομικούς όρους. Η μαγεία του μεγάλου δημιουργού ενεργοποιεί σκέψεις και συνειρμούς. Όσο τυχερός ήταν ο Μέντορας, τόσο “άτυχος” ήταν ο Αλέξανδρος. Κι αυτό γιατί: Ό,τι ο Αλέξανδρος ευχήθηκε στον τάφο του Αχιλλέα, στο ξεκίνημα της εκστρατείας του (να υπήρχε δηλαδή και γι’ αυτόν ένας ποιητής σαν τον Όμηρο να υμνήσει τα κατορθώματά του), είδαμε ότι το πέτυχαν (λόγω… ασφαλιστικού) άνθρωποι απλοί, καθημερινοί, άνθρωποι της
διπλανής πόρτας. Αναπόφευκτη, κατά συνέπεια, και η επόμενη, συντομότατη, ενότητα.
Ασφαλιστικό και ….Τέχνη
Ως προς την Τέχνη: Ο δημιουργός, ο αληθινός δημιουργός, μπορεί να δώσει αριστουργήματα, χρησιμοποιώντας τα πλέον ευτελή-ταπεινά υλικά
( Φιλοκαλούμεν μετ’ ευτελείας)
Αριστουργήματα από την ευτελή πέτρα, τον ταπεινό πηλό…Πώς το ‘πε και ο Κων/νος Τσάτσος: “Μπορεί ένας ποιητής να είναι απλός, μακριά από κάθε φιλοσοφικό ή μεταφυσικό νόημα,να είναι στο χώμα κοντά, και όμως να είναι μεγάλος ποιητής”!
Ωραία και δυνατή κουβέντα από έναν σημαντικό πολιτικό και διανοητή.
Ως προς το ασφαλιστικό: μακάρι να μπορούσε να συμβεί κάτι ανάλογο και στο ασφαλιστικό (με λίγα, να πετυχαίνουμε πολλά). Όπως φαίνεται όμως, μάλλον θα μείνουμε (… όπως περίπου κι ο Αλέξανδρος) με την ευχή στο χέρι.
Επιτρέψτε μου να κλείσω πάλι με μια ερώτηση…διαμαρτυρίας:
Πού είδαν το ΕΠΟΣ, πού είδαν τον ΗΡΩΙΣΜΟ οι ειδήμονες;
Ηρωικό Έπος η Οδύσσεια! Ένα ποιητικό ( ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ) αριστούργημα εύθραυστων και ευάλωτων ΧΑΡΑΚΤΗΡΩΝ στην βάση της ανθρώπινης σεξουαλικότητας, που κάθε τόσο βρίσκουμε ΚΑΤΙ να το… αποπροσανατολίζουμε!
Ευχαριστώ
Χρυσόστομος Τσιρίδης, φιλόλογος