Κρίση (2007- ;) (του Κώστα Κωστή)

Κ

The Athens Review of books, Νοέμβριος 2017
Το κείμενο που ακολουθεί αποτελεί μέρος ενός κεφαλαίου με τίτλο «Crisis (2007-;)», το οποίο γράφτηκε για να συμπληρώσει την αγγλική / αμερικανική έκδοση του βιβλίου Τα κακομαθημένα παιδιά της Ιστορίας, και μετά από υπόδειξη των εκδοτών στην αγγλική γλώσσα, Hurst και Oxford University Press.
Στις πρώτες σελίδες του κεφαλαίου, που δεν δημοσιεύονται εδώ γίνεται μία προσπάθεια: 1. να αναλυθεί η κατάσταση της ελληνικής οικονομίας που οδήγησε στην κρίση και τελικά στην επιτροπεία της Ελλάδας από την Τρόικα, και 2. Να εξεταστούν οι αντιδράσεις των ελληνικών πολιτικών δυνάμεων καθώς η κρίση πλησίαζε την ελληνική οικονομία.
Είναι προφανές ότι το κείμενο γράφτηκε για ένα κοινό που δεν έχει εξοικείωση με την ελληνική πραγματικότητα και επομένως σε ορισμένα σημεία μπορεί να φαίνεται απλοϊκό. Από την άλλη πλευρά βεβαίως, ακόμη και η χρονογράφηση της περιόδου από το 2010 μέχρι το δημοψήφισμα του 2015 αποδείχθηκε πολύ πιο δύσκολη από όσο μπορούσα να φανταστώ, για μια σειρά από λόγους, εκ των οποίων η υπερπληροφόρηση δεν ήταν ο μικρότερος. Προσπάθησα να παρακολουθήσω τις εξελίξεις των γεγονότων αξιοποιώντας τις πιο έγκυρες πηγές πληροφόρησης και νομίζω ότι το αποτέλεσμα, αν μη τι άλλο, δίνει μια αξιόπιστη εικόνα του τι συνέβη στα δύσκολα αυτά χρόνια για την Ελλάδα.

1
1ο Μνημόνιο

Οι διαπραγματεύσεις μεταξύ της ελληνικής κυβέρνησης και της τρόικας ολοκληρώθηκαν την Πρωτομαγιά του 2010. Στην ουσία είναι μάλλον αμφίβολο αν υπήρξαν διαπραγματεύσεις και κατά πόσον η ελληνική κυβέρνηση δεν υποχρεώθηκε εκ των πραγμάτων να υπογράψει ένα κείμενο το οποίο δεν ήταν προετοιμασμένη να διαπραγματευτεί. Την επομένη το Υπουργικό Συμβούλιο αποδέχθηκε τη συμφωνία και το απόγευμα της ίδιας μέρας οι υπουργοί Οικονομικών της Ευρωζώνης την επικύρωσαν. Στις 3 Μαΐου εξάλλου η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα δήλωσε ότι θα εξακολουθούσε να δέχεται τα ελληνικά ομόλογα ως εγγύηση για τη χορήγηση ρευστότητας στις ελληνικές τράπεζες. Στις 6 Μαΐου το Μνημόνιο ψηφίστηκε από τη Βουλή και έγινε νόμος του ελληνικού κράτους και δύο μέρες αργότερα οι αρχηγοί των κρατών της Ευρωζώνης επικύρωσαν τις αποφάσεις των υπουργών Οικονομικών. Τέλος, την Κυριακή 9 Μαΐου 2010, οι υπουργοί Οικονομικών της Ευρωζώνης αποφάσισαν τη δημιουργία του προσωρινού Ευρωπαϊκού Ταμείου Χρηματοοικονομικής Σταθερότητας, το οποίο θα ενίσχυε τα κράτη-μέλη της Ευρωζώνης που θα αντιμετώπιζαν οικονομική ή δημοσιονομική διαταραχή εξαιτίας εκτάκτων περιστάσεων. Η συμφωνία αυτή αποτελούσε μία σημαντική αλλαγή στις πολιτικές της Ευρωζώνης και πολλοί πίστεψαν ότι εδώ έμπαιναν τα θεμέλια μιας κοινής οικονομικής διακυβέρνησης. Ο δρόμος όμως ακόμη θα εξακολουθούσε να είναι μακρύς.
Με βάση τη συμφωνία επρόκειτο να διατεθούν στην Ελλάδα 110 δισεκατομμύρια ευρώ συνολικά, εκ των οποίων το Δ.Ν.Τ. θα χορηγούσε τα 30 δισεκατομμύρια και οι χώρες-μέλη της Ευρωζώνης τα υπόλοιπα μέσω διμερών δανείων. Τα ποσά θα καταβάλλονταν σε δόσεις, και πριν από την καταβολή κάθε δόσης η τρόικα θα έλεγχε τη συνεπή εφαρμογή των συμφωνιών και μόνο με τη συγκατάθεση της θα ετίθεντο στη διάθεση της Ελλάδας οι σχετικοί πόροι. Τα επιτόκια δανεισμού θα ήσαν κυμαινόμενα: το επιτόκιο για τα δάνεια του Δ.Ν.Τ. ήταν 3,8% περίπου, ενώ για τα δάνεια της Ευρωζώνης ήταν 4,5-5% άμεσα και σε βάθος χρόνου 6% περίπου. Με διαφορετικά λόγια η Ελλάδα θα έπρεπε να πληρώσει ακριβά τα αμαρτήματα της.
Πέραν αυτών όμως οι όροι αποπληρωμής των δανείων ήσαν τέτοιοι ώστε η Ελλάδα μάλλον θα αδυνατούσε να ανταποκριθεί σε αυτούς στην κατάσταση που ήταν η οικονομία της. Η αποπληρωμή του ποσού κάθε δόσης θα ξεκινούσε τρία χρόνια μετά τη χορήγηση της. Όφειλε δε να πραγματοποιηθεί μέσα σε δύο χρόνια και σε οκτώ τριμηνιαίες δόσεις. Επομένως η δόση του Μαΐου 2010 θα ξεκινούσε να εξυπηρετείται τον Μάιο του 2013 και θα έπρεπε να έχει εξοφληθεί πλήρως μέχρι τον Μάιο του 2015.
Οι στόχοι του μνημονίου ήταν απλοί: πρώτα απ’ όλα η μείωση των δημοσιονομικών ελλειμμάτων ώστε να πάψει να αυξάνεται το χρέος της χώρας. Δεύτερον, μία σειρά διαρθρωτικών μέτρων που θα επέτρεπαν στην Ελλάδα να αποκαταστήσει την ανταγωνιστικότητα της και να μπορεί να αντιμετωπίσει τις ανισορροπίες στις εξωτερικές συναλλαγές της. Επρόκειτο για τη λεγόμενη διαδικασία εσωτερικής υποτίμησης που υποκαθιστούσε τη νομισματική υποτίμηση, η οποία δεν ήταν πλέον εφικτή λόγω της συμμετοχής της Ελλάδας στη ζώνη του ευρώ. Η λογική που κρυβόταν πίσω από τις επιλογές αυτές ήταν απλή: η Ελλάδα θα γνώριζε μία μείωση του εισοδήματος της, αλλά θα είχε τη δυνατότητα μιας σύντομης ανάκαμψης. Σύμφωνα με τους εμπνευστές του Μνημονίου κάτι τέτοιο μπορούσε να συμβεί μέσα σε τρία χρόνια, δηλαδή μέχρι τα μέσα του 2013. Τέλος, το μνημόνιο επεδίωκε να διαφυλάξει τη χρηματοπιστωτική σταθερότητα.
Το Μνημόνιο παρουσιαζόταν έτσι ως η πρόταση εκείνη για την ανόρθωση της ελληνικής οικονομίας που κανένα πολιτικό κόμμα στην χώρα δεν ήταν σε θέση να προτείνει. Ωστόσο, η εφαρμογή του απαιτούσε πολιτικές συμπεριφορές και διοικητικές ικανότητες που δεν μπορούσαν να βρεθούν στην Ελλάδα. Αλλά ακόμη πιο δύσκολη γινόταν η κατάσταση εξαιτίας του γεγονότος ότι η ελληνική οικονομία αντιμετώπιζε πολύ βαθιά προβλήματα, τα οποία χρειάζονταν χρόνο για αν λυθούν και τα οποία θα επιδείνωνε το Μνημόνιο. Αντ’ αυτού η αντίληψη του Μνημονίου ήταν ότι τα προβλήματα θα μπορούσαν να επιλυθούν σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα.
Τα αποτελέσματα του Προγράμματος κατά το πρώτο έτος εφαρμογής του δεν ήταν άσχημα. Το βασικότερο ήταν ότι αποφεύχθηκε η πτώχευση. Κατά δεύτερο λόγο το έλλειμμα της γενικής κυβέρνησης μειώθηκε κατά το εντυπωσιακό ποσοστό του 5,5% του Α.Ε.Π., δηλαδή ήταν σύμφωνο με τις προβλέψεις. Όμως η αναθεώρηση του. ελλείμματος από 13,6% σε 15,4% κατέστησε την επίτευξη του στόχου για έλλειμμα ύψους 8,1% αδύνατη. Η μείωση του ελλείμματος ασφαλώς επηρέασε την πορεία του Α.Ε.Π. που μειώθηκε για τρίτη συνεχόμενη χρονιά κατά 4,5%, τη στιγμή που η ανεργία ξεπέρασε το 12%. Οι μέσες ονομαστικές αποδοχές μειώθηκαν κατά 5%, τη στιγμή που ο πληθωρισμός διατηρούνταν ψηλά, στο 4,7% λόγω της αύξησης των εμμέσων φόρων. Αντιθέτως, μικρή ήταν η βελτίωση του ελλείμματος του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών, το οποίο από -11% του Α.Ε.Π. για το 2009 περιορίστηκε στο -10,4% το 2010.
Το βασικό χαρακτηριστικό της δημοσιονομικής πολιτικής από την αρχή ήταν ο προσανατολισμός στην αύξηση των φόρων σε βάρος της μείωσης των δαπανών. Η εμπειρία όμως δείχνει ότι η αύξηση των φόρων οδηγεί σε ασταθή αποτελέσματα στον τομέα της σταθεροποίησης, κάτι που δεν ισχύει όταν περιορίζονται οι δαπάνες. Από την άλλη όμως η μείωση των δαπανών, όσο και οι διαρθρωτικές αλλαγές αποτελούσαν το δύσκολο πεδίο στις κυβερνητικές πολιτικές καθώς έθιγαν στην εκλογική της βάση. Παρουσιάστηκε επομένως μεγάλη απροθυμία στη μείωση των δαπανών και ακόμη μεγαλύτερη στην εφαρμογή μείζονος σημασίας μεταρρυθμίσεων.
Πιο ειδικά οι διαρθρωτικές παρεμβάσεις που προβλέπονταν αφορούσαν: α. μεταρρυθμίσεις στην αγορά εργασίας, β. απελευθέρωση κλειστών επαγγελμάτων, γ. αποκρατικοποιήσεις, δ. απελευθέρωση αγορών προϊόντων, ε. συγχωνεύσεις ή και διακοπή λειτουργίας φορέων του Δημοσίου, στ. μεταρρυθμίσεις στο ασφαλιστικό σύστημα. Και φυσικά εδώ ήταν το πεδίο στο οποίο οι συγκρούσεις και οι αντιδράσεις υπήρξαν οξύτατες. Η επιβολή φόρων δεν μένει χωρίς αντιδράσεις, αλλά στην ουσία είναι οι μεταρρυθμίσεις εκείνες που πάντοτε προκαλούν συγκρούσεις γιατί θέτουν υπό αμφισβήτηση την ύπαρξη ολόκληρων κοινωνικών ομάδων. Το άνοιγμα, για παράδειγμα, ενός κλειστού επαγγέλματος αμφισβητεί ευθέως την ύπαρξη των μέχρι τότε προστατευόμενων επαγγελματιών.

Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα των ραγδαίων ανατροπών που επέρχονταν με το Μνημόνιο και μάλιστα στην πρώιμη φάση του αφορά όπως είναι φυσικό την αγορά εργασίας. Η τρόικα ήθελε με κάθε τρόπο να επιβάλει την υπεροχή των επιχειρησιακών συμβάσεων εργασίας σε βάρος των κλαδικών συμβάσεων, γιατί πίστευε έτσι ότι θα μειωνόταν το κόστος εργασίας και θα αύξανε τις θέσεις εργασίας. Μέχρι τότε με τον Νόμο 1876/90 ολόκληρο το σύστημα των συλλογικών διαπραγματεύσεων στηριζόταν στις κλαδικές συμβάσεις και οι επιχειρησιακές συμβάσεις επικρατούσαν μόνο αν προσέφεραν καλύτερους όρους στους εργαζόμενους. Το μείζον πρόβλημα εδώ βρίσκεται στο ότι απαιτείται η αλλαγή μιας ολόκληρης κουλτούρας διαπραγματεύσεων που δεν αφορούσε άμεσα τις επιχειρήσεις και που πλέον θα έπρεπε να επικεντρωθεί σε αυτές, πράγμα που απαιτούσε την ενίσχυση, αν όχι τη δημιουργία επιχειρησιακών σωματείων. Αναιρείται έτσι όλη η υφιστάμενη ισορροπία δυνάμεων που στηριζόταν στις κλαδικές ενώσεις, οι οποίες αποτελούσαν πηγή του κατακερματισμού της αγοράς εργασίας σε insiders και outsiders.

Η εφαρμογή του Μνημονίου δεν συνάντησε μόνο τις αντιδράσεις των ομάδων εκείνων που θίγονταν, αλλά και της κυβέρνησης, η οποία με κάθε τρόπο προσπαθούσε να προσαρμόσει τις πολιτικές της με κριτήριο το πολιτικό κόστος. Πάντως για το πρώτο τρίμηνο εφαρμογής του Μνημονίου, τα αποτελέσματα ήσαν καλά και η έκθεση της Τρόικας επεσήμαινε την πρόοδο που είχε συντελεσθεί. Η ευφορία αυτή εξακολούθησε, έστω και με φθίνοντα ρυθμό, μέχρι τα τέλη του 2010. Στις αρχές όμως του 2011, η έκθεση αξιολόγησης της Ε.Ε., της Ε.Κ.Τ. και του Δ.Ν.Τ. διαπίστωνε υστέρηση εσόδων και υπέρβαση δαπανών σε φορείς εκτός της κεντρικής και ζητούσε νέα μέτρα.
Στο μεταξύ βεβαίως οι αντιδράσεις όλης της αντιπολίτευσης και των συνδικάτων ήταν οξύτατες και δεν βοηθούσαν στην εμπέδωση ενός κλίματος που θα στήριζε την οικονομία. Ακόμη χειρότερα, σε μία από τις διαδηλώσεις διαμαρτυρίας που έγιναν, διαδηλωτές πυρπόλησαν το κτίριο τράπεζας με αποτέλεσμα να χάσουν τη ζωή τους τρεις άνθρωποι. Το κλίμα της αντιπαράθεσης γινόταν όλο και πιο σκληρό και δεν έμεναν πολλά περιθώρια για την αναζήτηση εφικτών λύσεων. Η ίδια η κυβέρνηση στεκόταν κριτικά στα μέτρα που έπαιρνε καλλιεργώντας την εντύπωση ότι η ίδια θα μπορούσε να πάρει άλλα μέτρα, αλλά η τρόικα δεν την άφηνε. Δεν έγινε καμία προσπάθεια να εξηγηθεί η κατάσταση και να παρουσιαστούν οι εναλλακτικές δυνατότητες, εφόσον υπήρχαν. Είχε δημιουργηθεί έτσι ένα περιβάλλον φανατισμού και υπεραπλούστευσης, που αποτελούσε πρόσφορο έδαφος για την ανάπτυξη της δημαγωγίας και των εξτρεμισμών, από όποια πλευρά και αν προέρχονταν. Η ευθύνη δε του αρχηγού της αξ

Σχετικά με τον Συγγραφέα

Σχόλια

Η Σύνταξη

Kατηγορίες

Ιστορικό